De magie van de paddenstoel

Zwammen

Paddenstoelen zijn bijzondere organismen. Ze nemen een bijzondere plaats in onder de levende wezens, het zijn geen planten maar ook geen dieren. Paddenstoelen zijn in feite de vruchtlichamen van zwammen of schimmels. In het Latijn worden zwammen 'fungi' genoemd. Vandaar dat je bij een pizzeria een pizza funghi kunt bestellen: een pizza met champignons. 

Zwammen zijn onder te verdelen in zogenaamde hogere en lagere zwammen. De hogere zwammen zijn de paddenstoelen zoals bijvoorbeeld de vliegenzwam, de aardappelbovist en de kastanjeboleet. De lagere zwammen zijn schimmels, zoals bijvoorbeeld broodschimmel. 

Het leven van een paddenstoel

Voedsel
In de cellen van een groene plant zitten bladgroenkorrels waarmee de plant met behulp van het zonlicht, water en koolzuur haar eigen voedsel kan maken. Een paddenstoel is, zoals we eerder lazen, geen plant en heeft dan ook geen bladgroen en zal dus op een andere manier aan zijn voedsel moeten komen. Aan de hand hiervan zijn drie verschillende soorten paddenstoelen te onderscheiden: 

Parasieten
Een aantal paddenstoelen leeft ten koste van een levende plant of een dier. Hun voedingsstoffen halen ze dan uit deze onvrijwillige gastheer; wat uiteindelijk meestal resulteert in de dood van deze plant of dit dier.  Voorbeelden van parasieten zijn: de rupsendoder, de dennemoorder, de honingzwam en de kostgangerboleet. Deze laatste gebruikt een andere paddenstoel, een aardappelbovist, als voedselbron. Meestal leven de parasieten zich uit op een ziek(e) of verzwakt(e) plant of dier maar soms vallen ze ook gezonde planten, bomen of dieren aan. 

Saprofyten
Een tweede groep paddenstoelen wordt genoemd: de saprofyten. Dit zijn eigenlijk de vuilnismannen van het bos. Ze komen aan voedsel door afval op te ruimen: ze verteren dood organisch materiaal. Hierbij kun je denken aan: bladeren, vruchten en takken maar ook uitwerpselen. Sommige soorten saprofyten zijn erg kieskeurig en leven slechts op een plant- of diersoort. Voorbeelden hiervan zijn: het vogelveerzwammetje, de berkenzwam en het eikelbekertje. De saprofyten vormen de grootste groep onder de paddenstoelen. 

Symbionten
De derde groep is de meeste sociale groep onder de paddenstoelen. Zij leven namelijk samen met een andere plant of een boom zonder te parasiteren. Ze leven in symbiose, daarom worden ze symbionten genoemd. De paddenstoel haalt voedingsstoffen uit de grond en in ruil daarvoor krijgt hij koolhydraten terug. De paddenstoel zorgt er zo voor dat de plant of de boom gezond blijft. Een symbiont die we allemaal kennen is de vliegenzwam. Meestal vind je een vliegenzwam in de buurt van een berk, maar hij vindt het soms ook fijn om in het gezelschap van een eik, een beuk of een grove den te vertoeven. 

Voortplanting

Zwammen planten zich voort door middel van sporen. En dan met heel veel sporen: dit kunnen werkelijk biljoenen sporen zijn! Voor de verspreiding van de sporen en het vinden van een goede voedselbron maken sporen gebruik van de wind, de regen of dieren. De kans dat de sporen op deze manier op een geschikte plek terecht komen is klein. Vandaar dat een paddenstoel zoveel sporen aanmaakt. Maar komt een spore eenmaal op een goede plek terecht dan begint de ontwikkeling van een heel netwerk aan witte draden: een zwamvlok. Dit netwerk breidt zich in de grond, in de boom of plant naar alle kanten uit. Dit is de feitelijke plant. En als alles goed gaat, ontwikkelt zich aan het einde van een zwamdraad, een knobbel die uitgroeit tot een paddenstoel. Dit is de vrucht van de plant. 

Je kunt paddenstoelen ook in delen door te kijken naar de wijze waarop ze hun sporen verspreiden:
Plaatjeszwammen
Deze paddenstoelen hebben aan de onderkant van hun hoed plaatjes.  Tussen deze plaatjes vormen ze en bewaren ze hun sporen. Voorbeelden van plaatjeszwammen zijn de vliegenzwam en de champignon. Naast de kenmerkende plaatjes zijn de paddenstoelen goed herkenbaar aan een hoed en een steel. De meeste paddenpaddenstoelen behoren tot de groep van de plaatjeszwammen. 

Boleten
Boleten worden ook wel buisjeszwammen genoemd. Anders dan de plaatjeszwammen hebben ze buisjes in plaats van plaatjes aan de onderkant van hun hoed.  Voorbeelden van deze soort zijn: het eekhoorntjesbrood en de kastanjeboleet. Ook de meeste boleten zijn herkenbaar aan een steel en een hoed. De hoed dient als bescherming voor de sporen tegen onder andere regen zoals een paraplu dat voor ons doet. Sommige buisjeszwammen hebben geen steel en beschikken enkel over een hoed. Deze hoed groeit dan tegen een stam of ander hout aan. Een voorbeeld van een zwam zonder hoed is de tonderzwam. Deze gevaarlijke zwam betekende de ondergang van de beroemde Anne Frankboom, een kastanjeboom die Anne Frank vanuit haar raam kon zien. 

Bovisten
Er zijn ook paddenstoelen die geen hoed maar ook geen steel hebben; dit zijn de bovisten of buikzwammen. Ze zien er uit als een bol die op de grond ligt. Een bekende soort is de aardappelbovist, die er inderdaad uit ziet als een aardappel die op de grond ligt. Wanneer de bal rijp is, springt deze open en stuiven de sporen in het rond. Bovisten worden daarom ook wel stuifzwammen genoemd. 

Magie

Paddenstoelen zijn een wonderlijke verschijning. In vroeger tijden werd de paddenstoel magische krachten toebedeeld. Dit heeft een aantal redenen. Ten eerste de wonderlijke verschijning. Ze zijn er snel en plotseling.  Een paddenstoel bestaat grotendeels uit water en bij nat weer schieten ze dan ook letterlijk als paddenstoelen uit de grond. Daarnaast kunnen ze allerlei vreemde vormen aannemen. Er bestaan zelfs paddenstoelen die licht geven. Verder kunnen paddenstoelen erg stinken en we weten allemaal dat paddenstoelen ook giftig kunnen zijn. Reden genoeg om tovenarij of duivelse praktijken te vermoeden. En dan is er natuurlijk nog de heksenkring, de kring waarin een heks rondgedanst zou hebben en waar op de plekken waar ze haar voeten had neergezet paddenstoelen zouden zijn gegroeid.

Inmiddels weten we door uitgebreid wetenschappelijk onderzoek veel meer over het leven en de geheimen van een paddenstoel. Zo weten we nu hoe een heksenkring ontstaat. Wanneer een paddenstoel beschikt over een gelijkmatige voedingsbodem zoals bijvoorbeeld een weiland, dan groeien de zwamdraden op dezelfde manier en worden ze even lang, net als de spaken in een fietswiel. De paddenstoelen die uitgroeien aan het uiteinde van de zwamdraad vormen dan samen een kring. En voilà, daar is onze heksenkring. In het Engels worden heksenkringen overigens fairy rings genoemd omdat de Engelsen geloven dat ze door elfjes zijn gevormd. Ook magisch, maar wellicht een gedachte die meer rust geeft... 

Is de magie door de wetenschap totaal verdreven? En behoort deze magie enkel nog tot de wereld van de sprookjes? Ik dacht het niet. We kunnen ons immers nog steeds verwonderen over deze bijzondere verschijningen in het bos. In de herfst kunnen we tijdens een boswandeling veel paddenstoelen tegenkomen. Het is echter een misverstand dat we paddenstoelen alleen in dit jaargetijde zouden kunnen bewonderen. Paddenstoelen zijn er het hele jaar door. Er zijn ook soorten die alleen in het voorjaar te zien zijn, zoals de voorjaarsbovist en het vingerhoedje. De winter is voor de meeste paddenstoelen te koud. 

In de herfst zijn toch nog altijd de meeste paddenstoelen te zien en is dus een geschikte tijd om paddenstoelen te gaan zien op een mooie wandeling. Vergeet niet om een spiegeltje mee te nemen om voorzichtig onder de hoed van een paddenstoel te kunnen kijken. Zo kun je zien of het een plaatjes- of buisjeszwam is. En als je dan een paddenstoel tegenkomt als je op pad bent, pluk deze dan niet en raakt hem ook niet aan. Paddenstoelen zijn kwetsbaar en breken makkelijk als je ze aanraakt. Veel soorten zijn giftig en de meesten van ons zien het verschil niet tussen een giftig en eetbare paddenstoel. Wanneer je een paddenstoel plukt, voorkom je ook dat deze zijn sporen kan verspreiden. Redenen genoeg om de paddenstoel niet aan te raken en mooi te laten staan zodat iedereen ervan kan genieten. 

Bronnen: 
IVN in voor natuur; Staatbosbeheer; Soortenbank.nl; naturetoday.com; tuinadvies.nl; allesoverpaddenstoelen.nl; eigen foto's