Johan Hendrik van Dale, lexicograaf

Op 22 maart 2022 verscheen de 16e editie van het Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal, de Dikke van Dale, in drie delen. De vorige editie dateerde van 2015. Met de aanschaf van dit naslagwerk, koop je, volgens de uitgever, een volledig bijgewerkte "spiegel van de samenleving" en is dit een monument in je boekenkast. Een uitgebreid woordenboek met een aanvulling van ruim 10.000 woorden en uitdrukkingen ten opzichte van de editie van 7 jaar geleden.

Hoe komt dit woordenboek aan zijn naam Dikke van Dale? De Van Dale waaraan het prestigeuze woordenboek zijn naam ontleent was naar alle waarschijnlijk in werkelijk helemaal niet zo dik, hij heeft echter wel voor een lijvig werk zorggedragen. De man achter de Dikke van Dale of gewoonweg de Van Dale is Johan Hendrik van Dale. Wie was Johan Hendrik van Dale?

Van Dale's jonge jaren

Johan Hendrik van Dale wordt geboren op 15 februari 1828 in het Zeeuwse Sluis. Zijn vader Abraham van Dale is peperkoekbakker maar later ook nog landmeter en onderwijzer. Zijn moeder is winkelierster. Vader Abraham sneuvelt als militair aan de zuidkust van Java als Johan Hendrik pas elf jaar oud is. 

Johan Hendrik is een leergierige jongen: op zestienjarige leeftijd behaald hij zijn onderwijsakte. Kort daarna wordt hij aangesteld als schoolmeester aan de openbare school in zijn woonplaats Sluis. 

Schoolmeester en archivaris

In zijn positie als schoolmeester blijft hij zich verder bekwamen in verschillende vakken. In rap tempo behaalt hij zijn onderwijsbevoegdheden voor Frans, Wiskunde, Engels, Duits, landbouwkunde en natuurkunde. Naast zijn werk op school neemt hij ook de post van stadsarchivaris op zich. 

In 1852 verschijnt een eerste boek van zijn hand. Naar zijn eigen zeggen: "een simpel boekske". Het boek is genaamd Honderd opstellen ter verbetering. Van Dale schrijft veel. Veel geschiedenisboeken over Sluis en Zeeuws-Vlaanderen en ook schoolboeken over schrijven, ontleden en spraakkunst. Zijn schoolboeken zullen lange tijd en door leerlingen in het hele land gebruikt gaan worden. Daarnaast schrijft ook veel artikelen over onderwijskundige en historische onderwerpen in tijdschriften als De Taalgids en De Taal- en Letterbode. 

Een lexicografische opdracht

Het is 1866 wanneer Van Dale voor het eerste een lexicografische opdracht krijgt. Hij wordt gevraagd om het Taalkundig handboekje of alphabetische lijst van Nederlandsche woorden, die wegens spelling of taalkundigkundig gebruik aan eenige bedenking onderhevig zijn. Het jaar daarna vraagt de uitgever, Thieme, hem om de eerste druk van het Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal van de gebroeders Calisch uit 1864 te herzien. De woorden in het boek zijn niet zo zeer verouderd maar er er is inmiddels een nieuwe spellingsmethode aangenomen: de Spelling-De Vries en Te Winkel en het woordenboek is nog geschreven volgens de oude spellingsmethode van Siegenbeek. 

Van Dale gaat voortvarend aan de slag. Hij neemt zijn werk uiterst serieus en wil het woordenboek uitbreiden en voorzien van duidelijkere en meer accurate beschrijvingen. Anderhalf jaar lang werkt hij alleen aan dit omvangrijke werk als hij beseft dat hij deze belangrijke klus nooit alleen gaat klaren. Hij schakelt de hulp van zijn leerling Jan Manhave. Samen werken ze drieenhalf jaar aan de monsterklus. Met zijn tweeën weten ze zo'n 18.000 woorden en begrippen (o.a. plantennamen, scheikundige begrippen, gescheidkundige en landbouwkundige termen) toe te voegen aan het woordenboek. 

Het 1e deel van het Nieuw Woordenboek verschijnt in februari 1872. Daarna volgen al ras nog vier delen van het woordenboek. De publicatie wordt zeer goed ontvangen en wordt door de Nederlandse pers als "uitmuntend" betiteld. Gemotiveerd door de goede ontvangt, weten de Van Dale en Manhave zich gesterkt om verder te gaan en publiceren ook het vijfde deel.

Begin mei 1872 wordt Johan Hendrik van Dale echter getroffen door het noodlot: hij wordt geveld door de pokken. Na een vreselijk ziekbed met veel pijn, sterft hij na twee weken op 17 mei 1872. Hij is dan slechts 44 jaar oud. Op dat moment is het manuscript van het woordenboek voltooid tot aan de letter z. Jan Manhave voltooit de tweede helft van het woordenboek en twee jaar na Van Dale's dood verschijnt Het Nieuwe Woordenboek voor het eerst compleet in 10 delen. In 1898 verschijnt het woordenboek voor het eerst onder de naam van Van Dale: Van Dale's Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. 

Bekijk het verhaal van Johan Hendrik van Dale in de Canon van Zeeuws-Vlaanderen.

Foto: Buste van Johan Hendrik van Dale in Sluis

Bronnen: 
- Uitgeverij Van Dale www.vandale.nl
- Wikipedia: Johan Hendrik van Dale en Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal
- J.H. van Dale www.dbnl.nl
- Johan Hendrik Van Dale (1828-1872): Maker van een half woordenboek / Ewoud Sanders - NRC Handelsblad

Wandelen in het Sluis van Van Dale

Roman over het maken van een woordenboek

Woordenboeken

Blog over woordenboeken en andere boeken